Zwart zand als bedding voor gloeiend gietijzer

“Anders dan het woord ijzergieterij doet vermoeden, is niet het gieten maar het vormen de belangrijkste fase van het productieproces’’. Als coördinator van de Workshop Handvormen en Gieten onderschrijft Ad van Aalst enthousiast dit citaat uit het boek ‘IJzergieterijen langs de Oude IJssel’. Hij heeft zich tien jaar geleden het oude ambacht van het handvormen helemaal eigen gemaakt en draagt dit nu met veel plezier over.

De workshop ‘handvormen en gieten’ is een initiatief van het Nederlands IJzermuseum. Dit museum, gevestigd in de voormalige Afbramerij van de DRU, is een integraal onderdeel van het ICER Innovatiecentrum in Ulft. Om  de paar weken is het mogelijk om op woensdagmiddag deel te nemen aan de korte, praktische manifestatie over handvormen en gieten.

Boven- en onderkast

Tijdens de workshop laten vrijwilligers van het IJzermuseum zien hoe een gietkast voor het gieten van ijzer opgebouwd wordt. Dit gietijzer – in Ulft vroeger eerst als ruwijzer uit een hoogoven en later met een verbeterde kwaliteit uit een koepeloven – stroomde witgloeiend in een holle vorm die opgebouwd is van zand.

Van Aalst laat een handvol vormzand zien. De zwarte kleur komt van het grafiet in het zand. Andere componenten zijn zilverzand, klei en vervolgens wordt met wat water het vormzand verwerkbaar gemaakt. De gehele bereiding is een kritisch proces.

Een gietkast bestaat uit twee delen: een boven- en een onderkast. Met een deelbare houten vorm wordt eerst in de onderkast en later in de bovenkast een afdruk van het te gieten product gemaakt. De mensen van het Nederlands IJzermuseum laten zien hoe je de vormdelen positioneert in de kasten, hoe je het vormzand aanbrengt en verdicht (aanstampt) om de gietvorm te maken. Kenmerkende, kritische stappen zijn het omdraaien van de kasten, het verwijderen van de boven- en ondervorm, het aanbrengen van een kern voor holle ruimte in het gietstuk en het samenbouwen van de kasten. In de kast bevindt zich uiteindelijk de holle ruimte waarin het vloeibare gietijzer met een giettemperatuur van rond de 1.500 ^oC stolt tot een gietijzeren product.

Ambacht

Het handvormen zoals gedemonstreerd wordt, is een klassiek, ambachtelijk proces. Het IJzermuseum wil de kwaliteit van dit ambacht laten zien en de fascinatie hiervoor op een volgende generatie overdragen. Uiteraard wordt in de huidige Nederlandse ijzergieterijen intussen op een andere manier gewerkt. Eigentijdse voorbeelden zijn kastloze gietautomaten en het werken met modellen van geëxpandeerd polystyreenschuim (piepschuim). In de expositie in het IJzermuseum zijn hiervan mooie voorbeelden te zien.

Gelet op milieu en veiligheid is het in het IJzermuseum niet mogelijk om de kasten af te gieten met vloeibaar gietijzer. Om toch de betovering van het gieten te laten zien zijn er demonstraties met het gieten met Zamac, een legering van zink en aluminium. Dit metaal is gietbaar met een temperatuur boven de 300 graden Celsius. Deelnemers aan de workshop kunnen desgewenst vormpjes van een hond, duif of kikvors gieten en na de workshop meenemen.

In het kader van de activiteiten van het ICER organiseert het Nederlands IJzermuseum deze en andere workshops om o.a. jonge mensen kennis te laten maken met de metaaltechniek. Vanzelfsprekend zijn ook andere leeftijdgroepen van harte welkom in Ulft. Het IJzermuseum en het ICER mikken ook op vriendengroepen, scholen en deelnemers van bijvoorbeeld familiedagen en bedrijfsuitjes die een workshop handvormen en gieten kunnen inbedden in een enerverende dag-activiteit op het DRU Industriepark in Ulft.

Workshops

De workshop ‘handvormen en gieten’ is een van de activiteiten die het ICER Innovatiecentrum verzorgt . Andere workshops zijn emailleren en smeden. Ook het kunstenaarscollectief Breekijzer biedt in het innovatiecentrum workshops en cursussen aan. De site van ICER geeft meer informatie.
De workshop ’handvormen en gieten’ is binnenkort te volgen op de woensdagmiddagen 25 mei en 22 juni, tussen 13.30 uur tot 16.00 uur. De activiteit duurt circa een half uur en de prijs voor deelname bedraagt vijf euro. (Dit is exclusief een eventueel bezoek aan het IJzermuseum, dat overigens voor kinderen in de basisschoolleeftijd gratis is)